Święty Michał Archanioł w ikonografii
18-10-2019
Znamy kilka rodzajów przedstawień Archanioła Michała. Na każdym z nich widzimy kogoś o cechach ludzkich – młodzieńca z piękną twarzą i sylwetką. Bujne włosy ma spięte przepaską z powiewającymi końcami – symbolem wsłuchiwania się w głos Boga i posłuszeństwa Mu. Z ramion wyrastają skrzydła – symbol angelos, czyli bycia posłanym.
Bodaj najpowszechniejszy dzisiaj, i tym samym najbardziej znany, jest wizerunek Świętego Michała Archanioła jako wojownika, żołnierza odzianego w ubiór przywodzący na myśl ten, który nosili rzymscy legioniści: krótką tunikę okrytą zbroją.
Nieodzownym atrybutem jest miecz trzymany przez Archanioła w dłoni. Często u jego stóp spoczywa pokonany przez niego przeciwnik – ucieleśnione zło. Jest to wyrażenie idei zwycięstwa dobra nad złem, w którym to zwycięstwie, jak widać, Michał Archanioł odgrywa niepoślednią rolę.
Ów wizerunek mocno kojarzy się także ze słowami modlitwy: „Święty Michale Archaniele! Wspomagaj nas w walce, a przeciw niegodziwości i zasadzkom złego ducha bądź naszą obroną. Oby go Bóg pogromić raczył, pokornie o to prosimy, a Ty, Wodzu niebieskich zastępów, szatana i inne duchy złe, które na zgubę dusz ludzkich po tym świecie krążą, mocą Bożą strąć do piekła. Amen”.
W tym wizerunku na uwagę zasługuje zaakcentowanie waleczności Archanioła Michała – tego, iż jest on wojownikiem w imię Boga. Ważnym elementem są tu rozłożone szeroko skrzydła u ramion, które w takim ułożeniu oznaczają moc Bożą (w odróżnieniu od uniesionych w górę anielskich skrzydeł symbolizujących radość, co widać np. w scenie Zwiastowania czy w ikonie Mirofory u Grobu).
Dwa inne typy wizerunku Świętego Michała Archanioła akcentują Jego przebywanie w bliskości Boga.
Jeden z nich przedstawia Archanioła w całej lub półpostaci zwróconego frontalnie do odbiorcy. Skrzydła stanowią tu niejako tło dla sylwetki Świętego Michała Archanioła ubranego w bogate, pełne zdobień i fałd szaty. W ten sposób podkreślona jest wyjątkowa – książęca godność Bożego wysłannika. W jednej dłoni Archanioł dzierży rabdos – laskę posłańca. W drugiej zaś – sferę (symbolizującą nieskończoność), czyli coś, co wygląda jak przezroczysta kula. Oba te przedmioty, rabdos i sfera, są symbolicznym wyrażeniem przesłania, iż ten, kto je trzyma w dłoniach nie przemawia w swoim imieniu, nie swoją mocą i władzą działa.
Drugi z dwu wspomnianych typów przedstawień należy do tzw. grupy Deesis (z greki deesis to modlitwa, wstawiennictwo). Ukazuje on Michała Archanioła w charakterystycznej pozie; zwróconego nieco bokiem, z ugiętymi w łokciach ramionami i otwartymi dłońmi skierowanymi w jedną stronę (bywa też, iż w jednej z nich trzyma rabdos, a w drugiej sferę). Jest to gest interpretowany w ikonografii jako gest modlitwy. Głowa świętego chyli się w kornym ukłonie. Cała Jego postać wyraża cześć oddawaną Bogu.
Istnieje jeszcze jeden, mało znany, wizerunek Świętego Michała Archanioła, ukazujący go jako Jeźdźca Apokalipsy. Siedzi on na uskrzydlonym rumaku, dzierżąc w jednej dłoni zamkniętą Księgę Życia (i czasem kadzielnicę), a w drugiej laskę, którą strąca w przepaść ucieleśnione zło, ma także trąbę, w którą dmie. To przedstawienie cechuje niezwykły dynamizm. Jest symbolicznym wyrażeniem momentu wezwania na Sąd Ostateczny, na który to właśnie Michał Archanioł prowadzi ludzi.
Wszystkie typy przedstawień Świętego Michała Archanioła jednoznacznie i bezdyskusyjnie wskazują na wyjątkowość owej postaci, na jej szczególne miejsce w Bożym planie.
Patrząc na wizerunki Archanioła, nie sposób nie zwrócić myśli w stronę Stwórcy, którego wolą owa istota została powołana do życia.
Archanioł Michał, jak każda postać umieszczona na ikonie, wskazuje, poprzez swoje działanie, wygląd i otaczające go atrybuty, na Tego, dzięki któremu jest tym, czym jest. Sam staje się jakby niewidoczny, przezroczysty, prawie nieistniejący, „mówiąc” sobą o jedynym Władcy i Panu. Oddaje tym samym pierwszeństwo Bogu, któremu jest poddany.
Święty Michał Archanioł we wszystkich rodzajach przedstawień ikonograficznych daje wyraz prawdzie słów, które tworzą Jego imię: Któż jak Bóg!
Barbara Smal, https://michalici.pl
Bibliografia:
Natalia Majorowa, Genadij Skokow, Ikony rosyjskie. Tematy. Arcydzieła, Wyd. Arkady, Warszawa 2016.
Konrad Onasch, Annemarie Schnieper, Ikony. Fakty i legendy, Wyd. Arkady, Warszawa 2013.
Luba Ristujczina, Ikony, Wyd. Dragon, Bielsko-Biała 2014.