Według tradycji oraz liturgii Kościoła Aniołowie są obecni przy śmierci człowieka: przybywają pojedynczo lub w zastępach, zabierają duszę zmarłego i wśród śpiewów zanoszą do nieba. W Ewangelii wg św. Łukasza, jest mowa, iż „umarł żebrak i aniołowie zanieśli go na łono Abrahama” (Łk 16, 22). Św. Michałowi, księciu Aniołów i patronowi Kościoła przypisywana jest szczególna rola i zadanie: sprawdzanie z Boskiego polecenia za pomocą wagi przeszłości wszystkich dusz oraz wprowadzanie zbawionych do nieba.
W liturgii obrzędów katolickiego pogrzebu kilkakrotnie pojawiają się Aniołowie. I tak w obrzędzie pożegnania śpiewana się pieśń, rozpoczynającą się od prośby: „Przybądźcie z nieba”. A dalej modli się Kościół, aby aniołowie zawiedli zmarłego do raju: „Chóry anielskie niechaj cię podejmą i z Chrystusem zmartwychwstałym miej radość wieczną”.
W tradycji antycznej przewodnikiem dusz zmarłych był Charon lub Hermes, a czasami przedstawiano na sarkofagach niesienie duszy zmarłego przez dwie skrzydlate Wiktorie. W literaturze judaistycznej, zwłaszcza apokryficznej mowa jest o wiatrach przenoszących dusze. W powstałym na początku III wieku Opisie męczeństwa św. Perpetui i Felicyty, czytamy, że męczony Satyrus i jego towarzysze byli niesieni przez czterech aniołów na Wschód, lecz w taki sposób, iż anielskie ręce ich nie dotykały. Widać tu aluzję do pierwszej wizji Pasterza Hermasa i do funkcji anioła psychopomposa, a także, jak wynika z dalszego opisu, iż przeniesieni zostali do nieba – raju umieszczanego tradycyjnie na Wschodzie (Rdz 2, 8) i postawieni przed samym Bogiem, (Ap 4, 9;7,1), gdzie czterej aniołowie oddają Mu chwałę. Myśl o przenoszeniu duszy zmarłego przez aniołów do nieba zdaje się podejmować inny z ojców Kościoła Orygenes, ale najwyraźniej wystąpi ona w późniejszych, niekiedy pełnych legendarnych wątków i ludowej pobożności żywotach świętych i pustelników w IV i V wieku[1].
W sztuce mniej więcej od VI w. pojawi się Archanioł Michał. Przedstawiano go najczęściej jako anioła w zbroi w kilku podstawowych wersjach: jako walczącego z szatanem, w postaci Wielkiego Wagowego Boga - ważącego ludzkie dusze, w scenach Sądu Ostatecznego spychającego mieczem grzeszników do piekła i jako przewodnika dusz w zaświaty. W sztuce wschodniej ukazywano go niekiedy również jako anioła stróża.
Jednym z zadań, przypisywanych św. Michałowi Archaniołowi jest funkcja Psychopomposa (ze starogreckiego - przewodnik dusz).
[1] S. Longosz, Opiekuńcza funkcja aniołów w nauce ojców Kościoła (zarys problemu), s. 198-200 w: Księga o Aniołach pr. zbiorowa pod red. Herberta Oleschko, Wydawnictwo Wam, Kraków 2003.
